Laiklik – Dipnotski

Kolektif – Türkiye Laikliğine Bakışlar (2025)

Cumhuriyet’in ikinci yüzyılına girerken, Türkiye’de laikliğin ne anlama geldiği sorusu yeniden gündemde. Laiklik ilkesi yok olmanın eşiğinde mi, yoksa Türkiye hiçbir zaman tam anlamıyla laik olamadı mı? Demokrasiyle laiklik arasında yaşanan gerilim, yalnızca siyasal değil, aynı zamanda toplumsal bir dönüşümün yansıması. Bu tartışma, laikliğin sadece bir hukuk normu değil, aynı zamanda eşit yurttaşlık fikrinin temeli olduğu gerçeğini de hatırlatıyor.

Türkiye’de laiklik, tarihsel ve sosyolojik koşullar nedeniyle evrensel ilkelerden saparak yerelleşmiş ve zamanla çeşitli biçimlere bürünmüştür. Dinî yapılar ile devlet arasındaki güç ilişkileri, laikliğin yorumlanma biçimlerini belirlemiş; uygulama çoğu zaman denetimci, hatta baskıcı bir çizgide ilerlemiştir. Bu durum, laikliğin özgürlükçü ve kapsayıcı bir zemin olmaktan uzaklaşmasına yol açmıştır.

Bu kitap, Türkiye’de laikliğin nasıl inşa edildiğini, nasıl dönüştüğünü ve ne ölçüde işlevsizleştiğini farklı disiplinlerden uzmanların katkılarıyla sorguluyor. Tarihçilerden hukukçulara, siyaset bilimcilerden sosyologlara uzanan yazarlar, din-devlet ilişkilerinin çok katmanlı doğasını açığa çıkarıyor. Laikliğin etkileri yalnızca anayasa ve hukuk sistemiyle sınırlı değil; eğitimden toplumsal cinsiyet ilişkilerine, azınlıklardan Alevilere, İslamcı hareketlerden sosyalist geleneklere kadar uzanan geniş bir çerçevede değerlendiriliyor.

Derleme, yalnızca Türkiye içi deneyimi değil, aynı zamanda uluslararası laiklik modelleriyle karşılaştırmalar yaparak, Türkiye’de laikliğin özgünlüklerini ve sınırlılıklarını daha net bir şekilde görmeyi mümkün kılıyor.

Künye: Kolektif – Türkiye Laikliğine Bakışlar, derleyen: Umut Azak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, siyaset, 387 sayfa, 2025

Niyazi Berkes – Teokrasi ve Laiklik (2016)

Uzun zamandır birbiriyle kavga halinde olan iki yaklaşımı, farklı disiplinlerden yola çıkarak tartışan önemli bir çalışma.

Laikliğin tarihsel kaynakları, teokrasi ve feodalizm, Osmanlı İmparatorluğu ve Ortodoks kilisesi, Türkiye toplumunda dinin dinamikleri ve Türk devriminde laikliğin gelişimi, kitapta tartışılan bazı konular.

Künye: Niyazi Berkes – Teokrasi ve Laiklik, Yapı Kredi Yayınları

Cazim Gürbüz – Kartal Gözüyle Laiklik (2010)

Cazim Gürbüz ‘Kartal Gözüyle Laiklik’te, Atatürk laikliğine dair görüşlerini anlatıyor.

Gürbüz kartal kelimesiyle, yükseklerden, neredeyse yerdeki tüm ayrıntıları görebilecek bir göze sahip olan kartal gözünü kastediyor.

Türkiye’de tartışılan en önemli konulardan olan laiklik konusuna, Kemalist düşünceyi referans alarak bakan yazar, laiklik kavramı ve tanımı; laikliğin tarihsel gelişimi; Türkiye Cumhuriyeti’nde laiklik; din-devlet ve din-dünya işleri tartışmaları; islam, akılcılık ve laiklik; Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kaldırılıp kaldırılmaması; laik ülkede din dersinin olup olmayacağı; milliyetin oluşumunda dinin rolü ve eğitim sisteminde laiklik gibi konuları irdeliyor.

Künye: Cazim Gürbüz – Kartal Gözüyle Laiklik, Berfin Yayınları, siyaset, 218 sayfa

Jean Baubérot – Laiklik (2009)

Fransız sosyolog ve tarihçi Jean Baubérot ‘Laiklik’te, kendi ülkesi Fransa’dan hareketle, laikliğin ne olduğu ya da ne olmaması gerektiği tartışmalarına kapsamlı ve nitelikli bir bakış açısı sunuyor.

Laikliği bugün kimin tehdit ettiği; laik okulun doğuşu; laikleşme ve sekülerleşme; İslam ve laiklik; dindarın kamu ile özel arasında bireyselleştirilmesi ve tarihsel bir laiklik sosyolojisi, Baubérot’nun irdelediği konulardan birkaçı.

Laiklik konusunu 1905-2005 zaman aralığındaki gelişimi paralelinde inceleyen Baubérot’nun çalışmasının, tartışmanın ateşli bir şekilde devam ettiği Türkiye’ye de yeni düşünce ufukları açacağı söylenebilir.

Künye: Jean Baubérot – Laiklik: Tutku ile Akıl Arasında, çeviren: Alev Er, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, sosyoloji, 272 sayfa

Guy Haarscher – Laiklik (2018)

Bilinç ve ifade özgürlüğü için verilen uzun mücadelelerin sonucunda kazanılan laikliğin, özellikle Batı’da uzun bir tarihi var.

İşte Guy Haarscher’in bu önemli kitabı da, hem laikliğin gelişimi hem de Batı’da şu an laiklik hakkında yürütülen güncel ve yoğun tartışmaları ayrıntılı bir şekilde ortaya koyuyor.

Fransa’da kiliseyle devlet arasında tüm bağları koparan 1905 tarihli yasal düzenleme, o günden bu yana farklı tartışmaların konusu olageldi.

Haarscher’in çalışması da, bu gelişme ekseninde laikliğin bugünkü durumunun geniş bir yorumunu sunuyor.

Kitap, yalnızca laikliğin tarihsel gelişimi ve dönüşümünü kavramak için değil, laikliğin din, bilinç ve ifade özgürlüğü açısından hem günümüzde hem de gelecekte neden vazgeçilmez olduğunu gözler önüne sermesiyle de önemli.

Künye: Guy Haarscher – Laiklik, çeviren: Rana Arıkan Pekin, Dost Kitabevi, siyaset, 131 sayfa, 2018

Fatma Mansur Coşar – Laiklik Arayışları (2008)

Fatma Mansur Coşar ‘Laiklik Arayışları’nda, İtalya ve Fransa örnekleri üzerinden laiklik problemine odaklanıyor.

Coşar’ın, bu ülkelerin laiklik sorununu nasıl aşabildiklerini gösterdiği çalışması, okuru, Türkiye’yi son zamanlarda fazlasıyla meşgul eden din ve siyaset ilişkileri üzerine düşünmeye davet ediyor.

Zira burada, başka ülkelerin deneyimlerine bakılarak, laikliğin ne şekilde uygulanabileceği daha iyi anlaşılıyor. Coşar’ın, Fransa ve İtalya’nın, tarihsel, ekonomik ve siyasal özgünlükleriyle, laiklik yaklaşımlarındaki benzerlik ve farklılıkların neler olduğunu anlattığı bu çalışmasının, Türkiye için de farklı bir bakış açısı sunabileceğini söyleyebiliriz.

Künye: Fatma Mansur Coşar – Laiklik Arayışları, Evrim Yayınları, siyaset, 111 sayfa

Kolektif – Laikliği Yeniden Düşünmek (2017)

Bugün Türkiye’nin gündeminde en yoğun tartışılan konuların başında laiklik geliyor.

Bundan daha 10-15 yıl önceye kadar bizim laiklikten anladığımız şey, bugün anladıklarımızdan oldukça farklı.

Bunun başlıca nedeni de, dinin toplumsal görünümünün son yıllarda daha çok artması.

İşte bu çalışmada bir araya gelen pek çok yazar, laikliğin türleri ve algılanma biçimlerinde zaman içinde gözlemlenen dönüşümleri saptamasıyla dikkat çekiyor.

Kitapta,

Dünyanın farklı bölgelerindeki laiklik deneyimleri,
Yurttaşlık ve kamusal alan tartışmaları,
Demokrasi ve laiklik ilişkisi,
Dinsel fundamentalizmin tehlikeleri,
İfade özgürlüğü ile laiklik ilişkisi ve bunun gibi pek çok konu tartışılıyor.

Çalışma her şeyden önce, dinin toplum içindeki yerini ve siyaset olan ilişkisini yerli yerine koymasıyla, ayrıca bunu yaparken dünya üzerinde birbirinden farklılık gösteren laiklik yaklaşımlarını karşılaştırmalı bir perspektifle ele almasıyla büyük önem arz ediyor diyebiliriz.

Künye: Kolektif – Laikliği Yeniden Düşünmek, derleyen: Craig Calhoun, Jonathan VanAntwerpen ve Mark Juergensmeyer, çeviren: Menekşe Sözbilir, Önder Özden, S. Erdem Türközü, Noyan Özatik, Tuğçe Kılınç, Nupelda Yüce, Müge Durusu-Tanrıöver, Cemre Güneş Şengül ve Ayşegül Avcı, Nika Yayınevi, siyaset, 440 sayfa

Henri Pena-Ruiz – Laiklik Nedir? (2007)

LAİKLİK NEDİR?, Henri Pena-Ruiz, çeviren: Ümran Derkunt, Gendaş Kültür Yayınları, siyaset, 247 sayfa

Henri Pena-Ruiz’in ‘Laiklik Nedir?’i, “Ortak çıkarların paylaşımından vazgeçmeden ‘farklılıkları’ nasıl yaşamak gereklidir?” sorusuyla başlıyor. Yazar, sorunun verili laiklik anlayışının tartışmaya açılmasıyla giderilebileceğini savunuyor. Pena-Ruiz, kitabının birinci bölümünde, laikliğin temel ilkesini, onun hukuksal tanımını ve felsefe açısından dayandığı gerçekleri açıklamaya çalışıyor. Yazar buradan hareketle, tanımın günümüzde karşılaştığı sıkıntıların nasıl üstesinden gelinebileceğine kafa yoruyor. Paris Siyasal Bilgiler Enstitüsü’nde Felsefe Doçenti olan yazarın, ‘Laikliğin Felsefesi’ isimli bir kitabının bulunduğunu da belirtelim.